Vệt sáng, bụi sao, và những gợn sóng

Trong một khoảng tối, những vệt sáng cắt ngang bụi sao trên một bề mặt không phẳng, phản chiếu vô số dạng hình. Người xem đứng trước thế giới chất liệu mà Nguyễn Xuân Lục kiến tạo qua thử nghiệm lâu dài với sơn ta, những lớp bồi, mài, xà cừ, vải, giấy, đất và nước. Không gian ấy mở ra như một vùng mật độ vật chất, nơi ánh sáng không còn chỉ là yếu tố chiếu rọi mà trở thành chất liệu và hiện tượng.

Trong truyền thống sơn mài, ánh sáng được tạo nên từ những chất liệu như vàng, bạc thếp, vỏ trứng, xà cừ, qua nhiều lớp sơn và những lần mài khiến bề mặt bóng mịn. Đó là một thứ ánh sáng thầm thì, xuất hiện từ sâu trong bề mặt. Sinh ra ở Chuôn Ngọ, một làng nghề khảm trai lâu đời, Nguyễn Xuân Lục hiểu rõ rằng xà cừ, nếu lạm dụng, dễ trở thành một hiệu ứng trang trí nặng tính mỹ nghệ. Bởi vậy, anh tìm cách trả lại cho xà cừ khả năng quan trọng nhất của nó: tự biểu đạt ánh sáng. Xà cừ trong các sáng tác của Lục không còn là yếu tố phụ trợ cho bố cục mà trở thành nguồn sáng chính. Nhờ phổ màu rộng và biến đổi theo góc nhìn, xà cừ trong tay anh hiện lên như những đường ánh sáng sắc, những bụi sao nối đuôi nhau trong nền sơn then đen lánh và sơn cánh gián nâu trầm. Nguồn ánh sáng bí ẩn mà cuốn hút này xuất hiện xuyên suốt trong các sáng tác của Nguyễn Xuân Lục, từ “Bụi” (2019) qua “Sơn & Giấy” (2020) đến “Dưới lớp thời gian” (2025). Trong “Khởi Nguyên 17,” tác phẩm lớn nhất triển lãm tiếp tục mở rộng ngôn ngữ ấy: những dải sáng từ xà cừ trôi trên nền đen sâu, trải dài khoảng tường như một chân trời vật chất. Đứng trước chúng, người xem đối diện một vùng tối khôn cùng, nơi ánh sáng vận động như có đời sống riêng.

Bên cạnh ánh sáng, thực hành của Lục đặt ra câu hỏi: khi nào sơn mài còn là “tranh”, và khi nào nó trở thành “điêu khắc”? Các sáng tác của anh vượt qua giới hạn của mặt phẳng hai chiều và hình thức tranh vẽ thường gắn với kỹ thuật này. Nghĩ về sơn mài như một quá trình thể nghiệm trong nhiều cấu trúc, vóc sơn mài không còn là mặt phẳng với cốt gỗ mà còn là hình khối vật thể. Trong quá trình thử nghiệm, nghệ sĩ tạo khuôn gồ ghề hoặc gợn sóng, tiếp đó bồi thêm nhiều lớp vải hoặc dùng bột giấy giang kết hợp với sơn sống để tạo cốt. Quá trình làm cốt cho tác phẩm bao gồm bồi sơn, chờ khô, mài, rồi lại bồi thêm nhiều lần cho đến khi bề mặt đạt được độ dày và cứng chắc. Cứ bồi thêm rồi lại mài, một quá trình lặp đi lặp lại để tạo ra một bề mặt ký ức của sự nhớ và quên, buông bỏ và níu giữ, mài mòn và bồi đắp của thời gian tích tụ tái hiện ngay trong những bước làm vóc đầu tiên. Từ thời gian nối dài và không gian mở rộng, sơn mài đối với nghệ sĩ có tính điêu khắc cao, khiến anh dày công thực hành trong những năm trở lại đây. 

Trong thực hành của Nguyễn Xuân Lục, khi bề mặt sơn mài được đẩy sang hình thái điêu khắc, trải nghiệm thị giác của người xem cũng thay đổi. Bề mặt đa chiều, gợn sóng và phản quang trong các chuỗi “Phản thể” và “Trầm tích” khiến tác phẩm không thể được cảm nhận đầy đủ qua ảnh chụp – vốn chỉ giữ lại một khoảnh khắc tĩnh. Trước mắt người xem, ánh sáng, bụi sao và những gợn sóng liên tục biến đổi, như thể tác phẩm đang vận động theo từng bước dịch chuyển. Chính sự chuyển hình này khiến chúng không còn là dấu vết đã qua, mà trở thành những thực thể mang nhiều bản dạng, phần nào phản ánh suy nghĩ của nghệ sĩ về sự hiển hiện đồng thời của con người và vạn vật trong trạng thái biến đổi không ngừng.

Phân mảnh trong triển lãm là những phiến đá, cột đá sơn mài “Trầm tích” – tác phẩm vệ tinh thuộc chuỗi tác phẩm điêu khắc cỡ lớn mà nghệ sĩ đang trong quá trình thử nghiệm với cốt bột giấy giang và sơn ta. Bề mặt thô ráp, dáng vẻ cục mịch của cột đá là sự tương phản thú vị với các tác phẩm khác thuộc triển lãm và thể hiện tính linh hoạt thử nghiệm của sơn mài cũng như chất liệu sơn ta. Những phiến đá và cột đá gợi nhớ đến mảnh thiên thể rơi vụn sau một va chạm, đồng thời cũng giống những vật thể nhỏ bé, gần gũi mà ta gặp mỗi ngày. Chúng mang trong mình hai lớp ký ức: ký ức của vũ trụ – của bụi, của sự trôi dạt; và ký ức của mặt đất – nơi chất liệu được thu gom, bồi đắp và chuyển hóa qua tay người nghệ sĩ.

Toàn bộ triển lãm mở ra một không gian nơi vi mô và vĩ mô giao nhau. Ánh sáng, bụi sao và những gợn sóng xuất hiện như dấu vết của những chuyển động lớn trong vũ trụ, nhưng cũng gần gũi như những biến đổi vật chất diễn ra trong đời sống hằng ngày. Ở đó, cái hùng vĩ và cái tầm thường, cái trường tồn và cái vô thường đứng cạnh nhau trong cùng một mặt phẳng trải nghiệm.

Tương tác giữa người xem và tác phẩm là sự tương tác giữa con người và vật chất: mỗi góc nhìn lại tạo ra một diện mạo khác cho tác phẩm. Trong tiến trình ấy, sơn mài qua thực hành của Nguyễn Xuân Lục, không còn được hiểu như một mặt tranh tĩnh lặng, mà như một chất liệu sống, luôn chuyển mình trong thời gian và không gian, vừa ghi nhớ vừa biến đổi.

Download Exhibition Catalogue