Giới thiệu

“Trên khắp đường cong của trái đất, có những người phụ nữ thức dậy trước bình minh, trong bóng tối dày đặc trước tia sáng đầu tiên, trong chạng vạng trước khi mặt trời lên; có những người phụ nữ dậy sớm hơn đàn ông và trẻ nhỏ để đập tan lớp băng, nhóm bếp lửa, nấu cháo, pha cà phê, thổi cơm, là quần áo, đun nước pha trà, tắm rửa cho con đi học, nhặt rau và bắt đầu đi chợ, hay vội vã bắt chuyến xe buýt để đi làm công việc được trả công. Tôi không biết phần lớn phụ nữ ngủ lúc nào. Ở các thành phố lớn, lúc rạng sáng có những người phụ nữ đang trên đường về nhà sau một đêm lau dọn văn phòng, đánh bóng sàn bệnh viện, hoặc thức trọn canh với người già, người bệnh, sợ hãi vào chính thời khắc mà cái chết được cho là đang làm việc của nó.

Trong ánh sáng mờ nhạt ấy, tôi thấy cô ấy, hết lần này đến lần khác, chiếc đồng hồ bên trong thúc giục cô ra khỏi giường với những chi thể nặng nề và có lẽ đang đau đớn, hơi thở chị thổi sự sống vào bếp lửa, vào ngôi nhà, vào gia đình, mang lên thân thể mình mảng lạnh cuối cùng của đêm tối, đón lấy cú nhảy bất ngờ của mặt trời đang lên.

... Họ đã cố thuyết phục tôi rằng người phụ nữ này — bị chi phối bởi những lực lượng chính trị giao thoa — không suy tư hay phản chiếu về cuộc đời mình. Rằng những ý tưởng của cô ấy không phải là những ý tưởng ‘thực sự’, như những ý tưởng của Karl Marx hay Simone de Beauvoir. Rằng những phép tính, triết lý tinh thần, năng lực về luật pháp và đạo đức, cũng như những quyết định chính trị khẩn cấp hằng ngày của cô ấy chỉ là những phản xạ bản năng hoặc hành vi được hình thành theo điều kiện. Rằng chỉ một số loại người nhất định mới có khả năng tạo ra lý thuyết...”

—Adrienne Rich, Những ghi chú hướng tới một chính trị của nơi chốn (1984)

Những lời của Adrienne Rich soi rọi thế giới nhập nhoạng của lao động vô hình của phụ nữ—cái nhức mỏi trong thân thể rã rời, nhịp thở thân mật thắp lại ngọn lửa nơi bếp lửa, sự lặp đi lặp lại cẩn trọng của những cử chỉ tưởng chừng nhỏ bé, tầm thường nhưng lại duy trì mái ấm, cộng đồng và chính sự sống. Đây không phải ẩn dụ mà là sự thật của thể xác: một thân thể đi qua chu kỳ mệt mỏi và hồi sinh, một thân thể lao động, nuôi dưỡng và chịu đựng, một thân thể hiến mình cho sự tiếp nối của chăm sóc. Trong những chuỗi lặp này, phụ nữ biến rạng đông thành ánh sáng ban mai, biến tĩnh lặng thành khúc ca, biến vô hình thành nhịp đập. Họ đo thời gian không bằng đồng hồ, mà bằng bếp lửa, bước chân trẻ nhỏ, và độ nghiêng của ánh mặt trời trên bức tường. Lao động ấy vừa thường nhật vừa nghi lễ, vừa thân mật vừa kiến tạo thế giới, vừa thoáng qua vừa bất diệt—một chứng từ không viết trên giấy mà khắc trong hơi thở, xương cốt, lửa và máu.

Và vẫn như Rich nhắc nhở chúng ta, những tri thức thể hiện qua thân thể ấy thường xuyên bị xem nhẹ: bị phủ nhận tư cách là tư tưởng, là triết lý, là lý thuyết. Những phép tính hằng ngày để sinh tồn, đạo đức của sự chăm sóc, những chính sách ứng biến trong đời sống phụ nữ đều bị coi là bản năng thay vì trí tuệ, là phản ứng thay vì suy tư. Khi ta quan sát lao động của phụ nữ, điều đó cũng đặt ra câu hỏi: những loại tri thức nào được trao danh xưng lý thuyết, và điều gì bị mất đi khi sự khôn ngoan của bếp núc, chợ búa và những ca trực đêm bị loại ra khỏi tiêu chuẩn chính thống của tư tưởng?

Dạ Lửa – Womb of Fire nảy sinh từ địa tầng của sự kiên nhẫn âm thầm này. Trong tiếng Việt, lửa và máu chảy thành hai dòng bất khả phân. Lửa là bếp lửa—nơi tụ hội của câu chuyện, khúc hát, và sự sống còn; đồng thời là niềm say mê, sức sống của những ai cùng chia sẻ nó. Máu là dòng máu—dòng chảy qua bao thế hệ hy sinh và kiên cường. Nhưng trong tiếng Việt, máu còn mang mạch đập của cường độ, ý chí sục sôi, một tinh thần mãnh liệt, không kìm nén, luôn sống động. Đặt cùng nhau, lửa và máu gọi tên một lực vừa thân mật vừa tập thể, vừa dịu dàng vừa bất khuất: ngọn lửa và mạch sống của sự sáng tạo, đấu tranh và bền bỉ của phụ nữ.

Năng lượng ấy chảy xuyên qua một trăm tác phẩm nhỏ được tập hợp trong triển lãm. Mỗi tác phẩm—dù thuộc về lịch sử hay được sáng tác riêng cho dự án—đều lóe sáng bằng một tia lửa riêng. Có tác phẩm mà những nét cọ tinh tế truy dấu bàn tay lao động bền bỉ; có tác phẩm mà hình khối điêu khắc uốn mình, bật nhảy, hay lặng yên như hơi thở của linh hồn. Ở nơi khác, chữ nghĩa mở ra trên trang giấy như mảnh nhật ký và nghiên cứu đan xen, trong khi hình ảnh động níu giữ cử chỉ, giọng nói, và cảnh quan không chịu lãng quên. Các nghệ sĩ—có người sinh sống tại Việt Nam, có người tha hương khắp các lục địa, sống trong bóng tối hay ánh sáng của lịch sử—thổi sự sống, khát vọng và kháng cự vào ngay cả những vật thể nhỏ bé nhất.

Quy mô tác phẩm—tập trung, thân mật—tạo ra một trường nơi cường độ của lửa – máu được khuếch đại. Một mũi chỉ trên vải có thể mang sức nặng của một câu chuyện, một nét vẽ có thể giữ một ký ức, một mảnh giấy hay đất sét có thể dồn chứa năng lượng tổ tiên. Bằng cách này, triển lãm hiện thân nguyên lý “nhỏ là đẹp”: sức mạnh sáng tạo không nhất thiết phải mang tính hoành tráng, mà tích tụ, phát tia, và lan tỏa, định hình nhận thức bằng sự tinh tế và chính xác.

Qua những tác phẩm này, các cuộc trò chuyện mở ra xuyên qua thế kỷ và lịch sử, vượt đại dương, trải qua những kinh nghiệm di dời và trở về—mà không bị ràng buộc bởi nhị nguyên của quá khứ và hiện tại, quê nhà và tha hương, thân thể và trí tưởng. Có những cử chỉ vang vọng lao động của mẹ, dì, và cô giáo; có những cử chỉ tưởng tượng về tương lai tập thể chưa thành hình. Cùng nhau, chúng kết thành một mạng lưới tia lửa, nơi mỗi nét, mỗi chất liệu, mỗi cử chỉ góp phần vào chòm sao chung của trí tưởng tượng tập thể.

Trong cuộc hội tụ này, sức sống của các nữ nghệ sĩ Việt Nam được làm hiển lộ không phải như một cảnh tượng, mà như một nhịp đập: trong những chuyển động tinh tế của hình thức, hơi ấm của màu sắc, nhịp điệu của sự lặp lại, sự dịu dàng của nét vẽ. Đó là những tác phẩm sinh ra từ thân thể, trí óc, và tinh thần, nhưng cũng vượt khỏi cá nhân để đi vào một gia phả chung của lửa – máu. Chúng nhắc nhở ta rằng đam mê và lao động, lịch sử và tưởng tượng, sự chăm sóc và sự táo bạo vốn bất khả phân: lửa và máu, trái tim và bàn tay, ký ức và sáng tạo.

Dạ Lửa – Womb of Fire là một kho lưu trữ sống động của những năng lượng ấy, một không gian nơi lao động vô hình, trí tuệ thể xác, và sức sáng tạo rực cháy của phụ nữ Việt Nam được tập trung và tôn vinh. Ở đây, cái nhỏ bé trở nên vĩ đại, cái tĩnh lặng trở nên rực rỡ, và những tia lửa của từng giọng nói cá nhân hòa vào một ngọn lửa chung tiếp tục soi sáng hiện tại và tương lai của nghệ thuật.

Năm 2025 đánh dấu kỷ niệm 100 năm thành lập Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Trong khi các lịch sử chính thống có thể kỷ niệm sự kiện này bằng những hành động trọng đại, Dạ Lửa – Womb of Fire lại tự định vị khác: như một nỗ lực giáo dục độc lập, một “hồ sơ phản biện” đặt trọng tâm vào tiếng nói và trải nghiệm của phụ nữ. Nó đặt câu hỏi: những lịch sử nào còn âm ỉ nơi lề trang, những ngọn lửa nào vẫn cháy âm thầm dù không được công nhận, những bài học nào nằm trong cái nhỏ, cái thân mật, cái bị bỏ qua?

Đi cùng triển lãm là ấn phẩm mở rộng cuộc đối thoại này, với những đóng góp từ nhà sử học nghệ thuật, nhà văn, nhà thơ và chính các nghệ sĩ. Lời của họ quây quần bên tác phẩm như gió thổi thêm ngọn lửa, mở ra những địa hạt mới của tư duy và tưởng tượng. Chúng tôi cũng xin tri ân những nghệ sĩ mà tác phẩm của họ không hiện diện ở đây—dù vì thời gian, không gian, hay hoàn cảnh. Sự vắng mặt của họ không phải khoảng trống mà là một ngọn lửa khác, vẫn sôi sục ngoài tầm với của dự án này. Điều quan trọng là phải thừa nhận rằng hoàn toàn không chỉ có một trăm nữ nghệ sĩ Việt Nam, cũng như cuộc tụ hội này không ngụ ý đưa ra tiêu chí cố định nào về việc ai được tính là nữ nghệ sĩ Việt Nam. Thay vào đó, nó là một cử chỉ hướng về sự trọn vẹn của sáng tạo nữ giới—thứ không thể và cũng không nên bị gò bó trong bất kỳ chuẩn mực chính thống nào.

Dạ Lửa – Womb of Fire được khởi xướng bởi Đỗ Tường Linh, Nguyễn Vũ Thiên An, và Carmen Cortizas. Đây là một sự tri ân khiêm nhường, một lời thừa nhận đầy ngưỡng mộ dành cho sự kiên định, sự chăm sóc, và nguồn năng lượng rực rỡ của các nữ nghệ sĩ khắp Việt Nam và hải ngoại.

Ghi chú của Đỗ Tường Linh: Là một nữ giám tuyển và người làm nghệ thuật gắn bó với đời sống nghệ thuật Việt Nam từ năm 2005, tôi không ngừng được truyền cảm hứng từ sự cống hiến, sáng tạo, và dũng cảm của những nữ nghệ sĩ, nhà tư tưởng, và người sáng tạo quanh mình. Công việc và sự kiên định của họ đã mang đến cho tôi không chỉ ý tưởng và tầm nhìn mà còn cả tình bạn và niềm tin—loại niềm tin khiến một dự án tưởng chừng bất khả trở nên khả dĩ. Chính qua những cuộc trò chuyện, những suy tư đêm khuya, và những khoảnh khắc tiếng cười chia sẻ mà tôi tìm được can đảm để thực hiện Dạ Lửa – Womb of Fire qua nhiều năm. Họ đã dạy tôi rằng chăm sóc là lao động, sáng tạo là sinh tồn, và sự thân mật là một hành vi chính trị. Tôi vô cùng biết ơn các cộng sự của mình, Nguyễn Vũ Thiên An và Carmen Cortizas, Shyevin S’ng, Coca Huỳnh, Đức Ngô, Chi L. Nguyễn, Nguyễn Hoàng Thanh Huyền, Phan Thảo Nguyên, Nguyễn Vũ Việt Nga và Dương Nguyễn vì đã tin tưởng vào những tia lửa này cùng tôi, đã đứng cạnh tôi qua học hỏi, nghi ngờ, thử thách, và đã cùng giúp đưa triển lãm này đến đời sống như một minh chứng của sự chăm sóc, dũng khí, và tình bằng hữu tập thể.

Lưu ý quan trọng:

Nội dung văn bản thuộc bản quyền của nhóm khởi xướng và sáng tạo dự án Dạ Lửa – Womb of Fire. Mọi trích dẫn, sử dụng vui lòng ghi rõ nguồn: Dạ Lửa – Womb of Fire, 2025. Nghiêm cấm việc sao chép, chỉnh sửa, phát hành cho mục đích thương mại dưới bất kỳ hình thức nào nếu không có sự đồng ý bằng văn bản từ nhóm thực hiện dự án.